Theo đó, không ít nhà báo bị cản trở khi tác nghiệp. Các cơ quan, tổ chức từ chối cung cấp thông tin cho báo chí. Phóng viên bị khởi tố vì bị tình nghi phạm tội… Làm gì để những câu chuyện buồn ấy không tiếp diễn? Đây là câu hỏi của tất cả mọi người quan tâm đến sự nghiệp báo chí…

Từ chuyện nhà báo hành nghề hợp pháp…

Theo chúng tôi, quyền hành nghề hợp pháp của nhà báo là việc nhà báo khi tác nghiệp thực hiện đúng quyền và tuân thủ đầy đủ nghĩa vụ của nhà báo được quy định trong pháp luật về báo chí. Tại khoản 6 Điều 1 Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Luật Báo chí năm 1999 sửa đổi Điều 15 Luật Báo chí năm 1989, quy định nhà báo có 5 quyền và 5 nghĩa vụ, trong đó quyền thứ 5 là “Được pháp luật bảo hộ trong hoạt động nghề nghiệp. Không ai được đe dọa, uy hiếp tính mạng, xúc phạm danh dự, nhân phẩm của nhà báo, phá huỷ, thu giữ phương tiện, tài liệu, cản trở nhà báo hoạt động nghề nghiệp đúng pháp luật”. Như vậy, theo quy định này thì cần được hiểu Luật Báo chí chỉ bảo hộ quyền hành nghề của nhà báo khi nhà báo hoạt động nghề nghiệp đúng pháp luật.

Tuy nhiên, vấn đề là hoạt động nghề nghiệp như thế nào thì được xem là hoạt động đúng luật, trong Luật Báo chí (1989 và sửa đổi năm 1999) không nêu. Tại khoản 1 Điều 8, Nghị định 51/2002/NĐ-CP ngày 26/4/2002 quy định chi tiết thi hành Luật Báo chí, Luật sửa đổi bổ sung một số điều Luật Báo chí nói về quyền hạn của nhà báo, thể hiện: “Khi đến làm việc, nhà báo chỉ cần xuất trình thẻ nhà báo. Các cơ quan nhà nước không được từ chối cung cấp cho nhà báo những tư liệu, tài liệu không thuộc phạm vi quy định trong Pháp lệnh Bảo vệ bí mật nhà nước”.

Với quy định này, khi hoạt động nghề nghiệp, nhà báo chỉ cần xuất trình thẻ nhà báo là được tác nghiệp mà không cần phải xuất trình thêm bất kỳ loại giấy tờ nào khác. Đây cũng là thủ tục bắt buộc để xác định nhà báo hoạt động có hợp pháp hay không hợp pháp. 

Hiện nay những người làm báo được cấp thẻ nhà báo, được pháp luật bảo hộ trong hoạt động nghề nghiệp. Mọi hoạt động cản trở, đe dọa, xúc phạm danh dự, tính mạng, nhân phẩm… đều bị xử lý nghiêm. Tại Điều 6 Nghị định 02/2011/NĐ-CP ngày 6/1/2011, quy định phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 10.000.000 đồng đối với hành vi xúc phạm danh dự, nhân phẩm của nhà báo khi đang hoạt động nghiệp vụ đúng pháp luật; Phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng đối với hành vi cản trở nhà báo hoạt động nghề nghiệp đúng pháp luật; Phạt tiền từ 20.000.000 đồng đến 30.000.000 đồng đối với một trong các hành vi: Đe dọa, uy hiếp tính mạng nhà báo; Hủy hoại, cố ý làm hư hỏng hoặc thu giữ trái phép phương tiện, tài liệu hoạt động báo chí của nhà báo. Ngoài hình phạt chính bằng tiền, pháp luật còn quy định về biện pháp khắc phục hậu quả: Buộc xin lỗi; Buộc trả lại phương tiện, tài liệu bị thu giữ trái phép đối với hành vi hủy hoại, cố ý làm hư hỏng hoặc thu giữ trái phép phương tiện, tài liệu hoạt động báo chí của nhà báo.

Đối với những trường hợp xâm phạm, tính mạng sức khỏe, danh dự, nhân phẩm nhà báo mà gây hậu quả nghiêm trọng thì sẽ bị xử lý hình sự theo quy định Bộ luật Hình sự.

Đối với những hành vi vi phạm về cung cấp thông tin cho báo chí và sử dụng thông tin của cơ quan báo chí thì bị: Phạt cảnh cáo hoặc phạt tiền từ 1.000.000 đồng đến 3.000.000 đồng. Quy định về cung cấp thông tin đã quy định về chế độ người phát ngôn của Chính phủ và mỗi bộ ngành, địa phương đều có quy định về vấn đề này.

Nói chung, đối với việc bảo vệ nhà báo, về cơ bản pháp luật đã có những chế tài cụ thể. Vấn đề còn lại là việc thực thi từ các cơ quan pháp luật.

Tuy nhiên, hiện nay, ngoài số người được cấp thẻ nhà báo mà ta thường gọi một cách trân trọng là Nhà báo, còn một bộ phận đông đảo người hoạt động nghề báo nhưng chưa cấp thẻ, thường được gọi chung là phóng viên. Lực lượng phóng viên, nhất là phóng viên trẻ đóng góp rất nhiều cho ngành báo chí nói chung và từng cơ quan báo chí nói riêng, nhưng vì chưa đủ thâm niên nên chưa được cấp thẻ. Vậy thì lực lượng này hoạt động dựa trên quy định nào của pháp luật? Xung quanh vấn đề này, Báo Công lý số đặc biệt kỷ niệm 87 năm ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/2012) đã có bài phản ánh. 

…đến giải pháp người làm báo tự bảo vệ mình

Một câu hỏi được đặt ra là người làm báo làm thế nào để tự bảo vệ mình một cách hữu hiệu nhất? Rõ ràng, ngoài hoàn thiện hệ thống pháp luật về báo chí, theo chúng tôi, cần tăng cường bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho đội ngũ phóng viên.

Nếu như việc hoàn thiện hệ thống pháp luật là cách bảo vệ từ xa cho người làm báo thì việc tăng cường bồi dưỡng kiến thức pháp luật (không chỉ là pháp luật chuyên ngành về báo chí mà còn ở lĩnh vực phóng viên được phân công theo dõi) là một biện pháp tự bảo vệ mình của chính các phóng viên và cơ quan báo chí trước nguy cơ bị đe dọa từ con người và pháp luật.

Điểm lại các vụ việc liên quan đến báo chí vừa qua, chúng ta thấy phần lớn là do phóng viên không nắm hết các quy định pháp luật. 

Đơn cử, việc xuất trình thẻ nhà báo trước khi tác nghiệp là một quy định cơ bản và bắt buộc theo pháp luật báo chí (trừ những đề tài liên quan đến thể loại điều tra), nhưng không phải nhà báo nào cũng nhớ điều này khi tác nghiệp. Đến khi xảy ra sự cố thì mới xuất trình thẻ nhà báo, lúc đó mọi việc đã quá trễ. 
 
Mặt khác, có trường hợp do không nắm được quy định pháp luật trong lĩnh vực chuyên ngành mà mình phụ trách, trong đó có những quy định liên quan đến thủ tục khi tác nghiệp; tư liệu, tài liệu thuộc bí mật nhà nước nên dẫn đến việc vi phạm pháp luật. Về nguyên tắc, mọi hành vi vi phạm pháp luật đều phải bị xử lý, không phân biệt là ai. Phóng viên, nhà báo cũng không là trường hợp ngoại lệ. Vì vậy, có khi những hành vi đăng tải thông tin làm lộ bí mật hoặc không phù hợp với quy định pháp luật thì đều để lại hậu quả nặng nề. Nhẹ nhất là cải chính, xin lỗi công khai và bồi thường thiệt hại hay bị xử phạt hành chính, nặng thì bị khởi tố.

Đối với trường hợp phóng viên khi tác nghiệp tại phiên tòa, một trong những quy định quan trọng khi tác nghiệp là phải tuân thủ nội quy phiên tòa và chấp hành sự điều khiển của chủ tọa phiên tòa. Phóng viên khi tác nghiệp, nếu không xuất trình giấy tờ hợp pháp, có thể bị mời ra khỏi phòng và không được theo dõi phiên tòa. Nếu đi lại trong phòng xử án mà không được chủ tọa cho phép hoặc gây mất trật tự, nhẹ có thể bị xử phạt hành chính, nặng có thể bị chủ tọa ra lệnh tạm giữ.

Do vậy, khi phân công phóng viên theo dõi lĩnh vực xét xử của Tòa án, người có trách nhiệm của cơ quan báo chí và phóng viên, nhà báo cần hiểu về nội quy phiên tòa; hiểu về trình tự, thủ tục tố tụng một vụ án hình sự, vụ án dân sự, kinh doanh thương mại… được quy định trong các bộ luật/luật tố tụng hình sự, hành chính, dân sự để tác nghiệp cho đúng.

Còn khi viết về đề tài đất đai, có lẽ phóng viên, nhà báo vất vả nhất. Bởi hiện nay, muốn viết đúng tinh thần pháp luật đất đai, người viết phải am hiểu về chính sách pháp luật đất đai qua các thời kỳ, chủ trương của Nhà nước đối với việc giải quyết đất đai ở các vùng miền từ trước đến nay. Chính sách thu hồi đất, đền bù giải tỏa ở Trung ương, địa phương. Có khi viết một bài báo chưa đầy 1.000 chữ, người viết phải nghiên cứu đến vài chục văn bản pháp luật. Nhưng nếu không nghiên cứu kỹ lưỡng, chắc chắn bài viết rất dễ bị sai lệch, không phù hợp với quy định pháp luật về đất đai. Lúc đó hậu quả sẽ khôn lường, nhất là đối với việc phản ánh tình hình thu hồi đất đai ở những điểm nóng, có khiếu kiện kéo dài, phức tạp.

Bên cạnh đó, hiện nay, quy định về bí mật nhà nước ở mỗi bộ, ngành, địa phương đều có danh mục các loại văn bản và mức độ mật (mật, tuyệt mật, tối mật…). Khi viết bài ở lĩnh vực nào đó, nếu có sử dụng những tài liệu không thuộc diện được công bố rộng rãi, người viết báo phải hết sức lưu ý. Nếu không tìm hiểu kỹ danh mục tài liệu mật, mà cứ theo quán tính hoặc bị say nghề khi “săn tài liệu độc” cho đăng tải, công bố sẽ rất dễ phạm vào việc tiết lộ bí mật quốc gia. Hành vi này là tội phạm được quy định trong Bộ luật Hình sự.

Thực tế, để có những bài viết hay, sâu sắc, có tính thuyết phục cao, ngoài cách đặt vấn đề cũng như nguồn tư liệu phong phú của người viết thì sự am hiểu pháp luật về vấn đề đó cũng sẽ giúp cho bài viết được nâng tầm hơn. Vì vậy, theo chúng tôi, việc trang bị kiến thức cho người làm báo (phóng viên, nhà báo, biên tập viên) là hết sức cần thiết và sẽ là phương thức tự bảo vệ hữu hiệu nhất.