Sự phát triển tâm lý theo từng giai đoạn:

Ngoài việc được đảm bảo về sinh học như ăn, mặc, ở… trẻ còn có các nhu cầu tâm lý xã hội cần thiết cho sự phát triển bình thường như được an toàn, yêu thương, tôn trọng, hiểu thông cảm và có giá trị.

Dưới 1 tuổi: Trẻ có sự gắn bó chặt chẽ với mẹ hoặc người chăm sóc trực tiếp để có cảm giác an toàn, thông qua sự yêu thương, chăm sóc, trò chuyên, vui đùa… Nếu bị phạt (dọa nạt, đánh mắng), trẻ sẽ mất cảm giác đó và trở nên sợ hãi, ảnh hưởng sớm đến sự phát triển về ngôn ngữ và tương tác xã hội.

Từ 1 – 3 tuổi: Trẻ bắt đầu muốn khẳng định bản thân nên thường tự làm nhiều thứ. Trong khi, tư duy còn mang tính cụ thể, và tay chân hoạt động còn vụng về nên dễ gây ra hỏng hóc, đổ vỡ. Nếu bị trừng phạt thân thể hoặc bị quát mắng trẻ thường chống đối, bướng bỉnh hoặc phản ứng giận dữ, la  hét hay ăn vạ.

Từ 3 – 6 tuổi: Trẻ đã phát triển ngôn ngữ, nói được câu hoàn chỉnh, nhận biết được giới tính, tăng dần khả năng tụ điều chỉnh bản thân và thích khám phá thể giới xung quanh. Trẻ cũng đã có tình khẳng định nên thường bường bỉnh, dễ bị coi là “ hư” và bắt đầu học những gì là đúng, phù hợp về mặt xã hội. Do rất nhạy cảm nên nếu bị trừng phạt khi mắc lỗi, trẻ trở nên kém tự tin, thu mình, giảm hứng thú học hỏi.

Tác hại của việc phạt trẻ không đúng cách

Sở dĩ phụ huynh thường áp dụng biện pháp trừng phạt trẻ vì có những quan niệm sai lầm như: cho rằng người lớn luôn đúng, trẻ phải luôn biết tuân theo mệnh lệnh, phạt con càng sớm càng tốt để trẻ biết vâng lời, ngoan ngoãn, phải nghiêm khắc thì mới được trẻ tôn trọng, trẻ dễ hư nếu không bị đánh, thử cách khác không được và chỉ phạt bằng roi thì hiệu quả mới nhanh…Thế nên khi trẻ mắc lỗi, không ít phụ huynh đã áp dụng biện pháp trừng phạt thân thể và trừng phạt tinh thần. Trừng phạt thân thể là những hành vi gây đau đớn hoặc thương tích cho cơ thể của trẻ như đánh, cấu véo, đá, tát, nhốt, treo, bắt quỳ, không cho ăn uống… Trừng phạt tinh thần là những hành vi gây tổn thương về tâm lý tình cảm như mắng chửi, chế nhạo, sỉ nhục, đe dọa, không chăm sóc, bỏ rơi…

Những hình thức trừng phạt trên gây ra những hậu quả xấu về mặt tâm lý như: trẻ không hiểu tại sao cha mẹ nói yêu quý nhưng lại đánh mắng mình, lo lắng, sợ hãi, mất tự tin, tức giận tìm cách trả thù, tìm cách lừa dối đối phó để lần sau không bị phạt, trở nên trơ lì không biết sợ, hiểu sai rằng bằng bạo lực có thể giải quyết được vấn đề .v.v… Nếu còn nhỏ mà hay bị trừng phạt, trẻ sẽ hình thành nhân cách không ổn định và sau này, có thể lại giáo dục con cái theo kiểu trừng phạt.

Sở dĩ phụ huynh thường áp dụng biện pháp trừng phạt trẻ vì có những quan niệm sai lầm. (Ảnh minh họa).

Làm thế nào để phạt trẻ có hiệu quả?

Muốn phạt trẻ có hiệu quả tốt, cha mẹ cần hiểu nguyên nhân của hành vi sai phạm của con cái. Bạn cần phải bình tĩnh, biết lắng nghe, tìm hiểu rõ vì sao trẻ hành động như vậy. Hành vi tiêu cực của trẻ có thể do mục đích khác nhau như: để thu hút sự chú ý của người khác, thể hiện “quyền lực“, trả đũa, bỏ cuộc... Thái độ mềm mỏng, kiên trì, biết tự kiềm chế cảm xúc của cha mẹ khi dạy con, bao giờ cũng có hiệu quả tích cực và lâu dài hơn việc trừng phạt trẻ.

Để việc dạy trẻ có hiệu quả và trẻ có thể sửa chữa được lỗi lầm của mình, cha mẹ nên áp dụng phương pháp kỉ luật tích cực. Đó là những biện pháp không dùng vũ lực, không đánh mắng mà vẫn có hiệu quả. Đó là sử dụng hệ quả tự nhiên và hệ quả logic. Hệ quả tự nhiên là những gì xảy ra tự nhiên không có sự can thiệp của người lớn. Chẳng hạn như không ăn sẽ bị đói, quên mặc áo ấm có thể bị cảm…

Hai quy tắc áp dụng cho hệ quả tự nhiên là không gây nguy hiểm cho trẻ và không làm ảnh hưởng đến người khác. Hệ quả logic đòi hỏi có sự can thiệp của người lớn như: nếu không học bài sẽ bị điểm kém, nếu ngịch phá hỏng đồ chơi thì bố mẹ sẽ không mua cho nữa... Ba quy tắc áp dụng cho hệ quả logic là nguyên nhân và hậu quả phải có liên quan với nhau (ví dụ: không tự thu dọn đồ chơi thì lần sau, trẻ sẽ không được chơi tiếp), tôn trọng trẻ và sự hợp lý.

Các biện pháp kỉ luật thuộc hệ quả logic thực hiện bằng một số hình thức sau:

Phản đối nhẹ nhàng: Nói với trẻ nhẹ nhàng, nêu hình thức phạt nếu không thực hiện. Ví dụ bạn nói: “Con đừng mở tivi to như thế vì nó quá ồn“. Khi trẻ không thực hiện thì nói tiếp:”Nếu con còn để tivi to tiếng, mẹ sẽ tắt tivi trong 15 phút“. Nếu trẻ không vặn nhỏ tivi, bạn sẽ tắt tivi trong 15 phút như đã nói. Còn nếu trẻ nghe lời, bạn hãy thể hiện sự hài lòng cho trẻ biết.

Dập tắt hoặc lờ đi: Nếu hành vi của trẻ sai ở mức độ nhẹ mà không gây hậu quả nghiêm trọng, bạn nên áp dụng biện pháp này.

Tạm lắng/cách ly tạm thời: Cho trẻ ngồi vào một nơi không có thứ gì vui thích trong thời gian ngắn (số phút bằng số tuổi của trẻ, tối đa không quá 15 phút), trước khi phạt trẻ phải nói rõ lý do.

Tước bỏ quyền lợi: Không cho đồ vật hoặc hoạt động mà trẻ thích nếu không thực hiện yêu cầu.

Tạo cho cơ hội sửa chữa: Bạn cần giải thích hậu quả gây ra từ những hành vi sai trái để trẻ biết cách khắc phục. Sau đó, không khen ngợi gì vì nếu khen, trẻ sẽ nhận được nhiều chú ý và có thể tái phạm lại khuyết điểm.

Giáo dục con trẻ là cả một quá trình. Mong muốn trẻ trở thành con ngoan, trò giỏi, đòi hỏi gia đình phải có kĩ năng, thống nhất cách dạy dựa trên cơ sở của tình yêu thương cùng sự kết hợp chặt chẽ với nhà trường. Làm sao để trẻ nhận thức được thiếu sót của mình, tao cơ hội cho trẻ sửa chữa khuyết điểm, phát huy những mặt mạnh là bạn đã góp phần giúp trẻ phát triển hài hòa, thích nghi tốt với cuộc sống cộng đồng về sau.