“Chồng” ơi!

Cũng như người Dao đeo tiền ở các nơi khác, người Dao đeo tiền ở Sinh Tàn (Thanh Sơn, Phú Thọ) cũng có tục ngủ thăm (có nơi gọi là ngủ ngửi). Thế nhưng, tại bản Sinh Tàn, tập tục này đã đến lúc bị cảnh báo. Tôi tìm vào Sinh Tàn, vào nhà Bàn Thị T. Chiếc bếp củi leo lét, trong thứ tro nóng là những củ sắn còi đang được vùi, chờ chín để làm bữa trưa cho bốn mẹ con. Ba đứa bé mà T. cho là con mình đều “trứng gà trứng vịt” cả, và có cái lạ là chúng đều là con của những người đàn ông khác nhau. T. cũng không biết những người đàn ông ấy ở đâu.

T. hồn nhiên kể, không giấu diếm mà tôi cảm thấy thương người mẹ trẻ này quá. T. kể cho tôi mối tình đầu, khoảng 10 năm về trước, trái tim thiếu nữ của cô gái bản nghèo này rung động trong một lần đi chơi và bắt gặp một người đàn ông. Thế rồi, T. cho người đàn ông ấy địa chỉ nhà mình. Sau những cuộc hẹn hò và trao gửi thân phận, trái tim thiếu nữ của T. đang ngất ngây thì anh ta lặng lẽ bỏ đi khi cái thai bắt đầu xuất hiện trong người T. Nhà anh ta T. không biết, địa chỉ cũng không, T. đành ôm sầu một mình vượt cạn, để lại cho bản Sinh Tàn nghèo khó một đứa trẻ không cha.

Nỗi sầu nguôi ngoai thì T. lại gặp người đàn ông nữa. Lại cả tin, lại cho họ là người tử tế, T. lại trao thân lần hai. Lần này T. hy vọng về người con trai này vì anh ta cũng là người nghèo khó và thật thà hơn người cha của đứa con đầu. Thế rồi, hy vọng của T. cũng lại nhanh chóng tan vỡ. Người đàn ông này cũng lại lặng lẽ bỏ đi giữa đêm vắng đại ngàn, để lại cho T. và bản Sinh Tàn thêm một đứa con nữa. Cứ lặng lẽ, chấp nhận và hy vọng, vì sự kém hiểu biết của mình, T. lại có thêm đứa con thứ 3 mà không biết bố nó tên thật là gì, ở đâu.

Bản nghèo Sinh Tàn ngoài nghèo đói nay lại đang gánh thêm áp lực về những đứa trẻ không cha, những người phụ nữ không chồng đang phải nuôi con một mình. Ngoài thân phận Bàn Thị T. thì Bàn Thị H. cũng là một người có hoàn cảnh hết sức trớ trêu.

Cũng như T., mới bước vào tuổi thiếu nữ, với đủ các đường nét đam mê và hấp dẫn thì H. có một người đàn ông tìm đến. Anh ta chủ động tỏ tình với H. Vẫn chỉ là một suy nghĩ yêu rồi sẽ lấy, vẫn là một sự kém hiểu biết nên H. đã nhanh chóng trao thân, gửi phận trong những lần ngủ thăm với anh ta. Rồi cũng như những người đàn ông đã đến với T., người đàn ông kia cũng lại nhanh chóng bỏ H. cùng cái thai nhi đang lớn dần trong bụng. H. tự sinh, tự dưỡng đứa con không bố trong ngôi nhà tuyềnh toàng và những bữa đói no phập phù nơi đầu bản. Càng gặp, tôi càng chỉ thấy lo thêm cho thân phận những cô gái trẻ ở đây.

“Lấy chồng” từ thuở… 13

Cũng như các bộ phận người Mông khác ở Tây Bắc, người Mông Hoa ở Hang Kia cũng có tập tục "bắt vợ". Bản chất của tập tục "bắt vợ" vẫn là nét văn hóa của người Mông, thế nhưng hiện tại tập tục này lại đang bị lạm dụng. Nhiều thiếu nữ Mông ở đây chưa đủ tuổi, xót xa nhất là có cả những bé gái chỉ mới 12 đến 13 tuổi đã bị thanh niên các thôn bản bắt về làm vợ.

Bàn Thị T. trong căn nhà tuềnh toàng tại bản Sinh Tàn

Ngồi đối diện với tôi trong chiếc quán là Vàng A Sếnh và Khà Y Chứ. Thú thực, nhìn Sếnh và Chứ, tôi cứ nghĩ họ là… anh em. Không ngờ, họ lại là vợ chồng, vừa cưới nhau vào dịp Tết của người Mông. Theo tuổi, Sếnh có vợ từ khi tròn 14 tuổi, còn Chứ "bị" làm vợ từ lúc em mới 13.

Ngồi nói chuyện cùng Sếnh, tôi thấy Sếnh có vẻ rất tự hào khi mình bắt được người vợ trẻ có tên là Khà Y Chứ này. Theo lời kể, gần Tết năm trước, Sếnh đã gặp Chứ ở một bãi ném còn. Lời qua, lời lại, Sếnh đã theo Chứ về nhà, rồi tìm đến lớp học của Chứ. Vài tuần sau, khi Chứ còn đang ngồi trên lớp, sắp sửa kết thúc buổi học cuối năm thì ào một cái, Sếnh cùng mấy người bạn đến, xông thẳng vào lớp, bắt Chứ đi trước sự sững sờ của cô giáo.

Từ một cô gái còn đang tuổi hồn nhiên, Chứ đã bắt đầu phải làm vợ. Gánh nặng của một người vợ đã được đặt lên vai Chứ và, tôi không thể hình dung được cuộc sống của họ sẽ như thế nào.

Số lượng trẻ em gái ở Hang Kia và các xã lân cận với Hang Kia bị trai Mông "bắt" về làm vợ tăng lên thêm mỗi năm. Người ta đã quá quen và không có biện pháp nào để ngăn chặn tình trạng vợ chồng trẻ con lấy nhau rồi sinh ra trẻ con ở cái xã này. Các lớp học, các gia đình có các bé gái cứ bất chợt lại mất người. Và, họ cũng không phải lo lắng, không phải đi tìm khi biết rằng họ mất người chỉ do tập tục. Cuốn sổ tay ghi chép những vụ tảo hôn của xã cứ ngày một dày thêm.

Trong 25 hộ gia đình có trẻ con lấy trẻ con vì tập tục "bắt vợ" ở Hang Kia đã thống kê được thì "vợ chồng" Khà A Pha và Giàng Y Sao được các cặp vợ chồng trẻ "khen" nhiều nhất. Họ khen Pha vì anh ta đã "bắt" được vợ ở ngay cùng xã. Tôi tìm vào nhà vợ chồng Khà A Pha, thấy hai người ngồi ủ uột mỗi người một góc nhà. Kha phì phèo thuốc lá còn cô vợ trẻ Giàng Y Sao đang tranh thủ lúc nhàn rỗi, mệt mỏi khâu quần áo cho con.

Pha bảo, Pha đã để ý đến Sao từ lâu. Ở xã này, những cô gái tuổi như Sao nếu chưa bị bắt là rất hiếm. Thế nhưng do nhà Pha là gia đình có "máu mặt" ở trong xã nên không một chàng trai nào dám "qua mặt" Pha để bắt Sao. Pha cũng chưa có ý định bắt Sao về làm vợ vì Pha muốn lấy vợ… trẻ hơn nữa. Chuyện Pha phải bắt Sao về làm vợ như thế này. Năm ngoái, bố của Pha là Khà A Nhà sang xã khác ăn cỗ. Thấy người ta cũng có con như mình thế nhưng cháu chắt đã đầy nhà rồi nên bố Pha thèm lắm. Ông ấy cứ bắt Pha phải đi bắt vợ.

Chiều lòng bố, không có thời gian để tìm và bắt các cô gái khác trẻ hơn, Tết vừa rồi, Pha đã phải rủ bạn đi bắt Sao. Thế là họ lại thành vợ, thành chồng từ lúc mới 15 tuổi. Tôi cũng chẳng biết rồi cuộc sống và sức khỏe ra sao. Thế nhưng, tôi vẫn ám ảnh câu chuyện của một cán bộ y tế xã chuyên về hộ sinh cho biết: Nhiều bé gái chỉ 12 tuổi đã phải vào phòng sản. Nhìn những cơ thể thiếu nữ chưa kịp phát triển hết cùng những cơn đau vì sinh nở mà tôi chẳng thể khuyên họ được điều gì.

Ven trời Tây Bắc… “nhức đau”

Lên Lai Châu, ngoài uống rượu, chơi chợ, ăn những món đặc sản được chế biến từ rêu suối, săn cá trên suối Nậm Sỏ thì người ta còn được chứng kiến tục "kéo vợ", "bắt vợ". Mảnh đất Tây Bắc thượng nguồn con sông Đà, mỗi "mùa bắt vợ" qua đi, người ta không thể thống kê được sẽ có bao nhiêu thiếu nữ các dân tộc thiểu số môi đỏ, tóc dài, da trắng đã trở thành nạn nhân của tập tục này.

Tại bản Nậm Se, tôi đã tìm vào với thân phận người mẹ trẻ Lý Thị Hợp. Trong ngôi nhà tranh gió thốc bốn bề, nằm sát bìa rừng, nơi một con suối cạn, ngôi nhà của vợ chồng trẻ Lý Thị Hợp và Vàng Văn Việt nằm đó. Lý Thị Hợp, người con gái phải chấp nhận tập tục "bắt vợ" của người Mông này đã phải làm vợ từ năm em 12 tuổi.

Hợp rất xinh gái, với đầy đủ đường nét và tố chất của một cô gái Mông vùng biên ải. Năm em 12 tuổi, đang váy áo xúng xính cùng bạn bè đồng lứa thì em được Vàng Văn Việt (chồng của em bây giờ, hơn em 2 tuổi) "để ý". Thế là Tết năm ấy, cuộc đời thiếu nữ của em khép lại khi Vàng Văn Việt rủ tụi bạn chặn đường "bắt" em về làm vợ. Cũng giống như những cô gái Mông khác, cuộc đời con gái Mông miền Tây Bắc của em đã chấm hết từ đó. Có học, có làm, có ở với bố mẹ đẻ nữa cũng bằng không thôi. "Ma nhà chồng" đã "ghi tên" em vào "sổ" nhà khác rồi! Không có một lối thoát, không có một sự lựa chọn, theo tập tục, em đành gạt nước mắt, bước chân qua bậu cửa nhà chồng.

Vào Phong Thổ, tại Mù Sang, tôi cũng gặp Vàng Thị Dợ. Dợ là một cô gái Dao, so với Hợp, Dợ vẫn "may mắn" hơn vì em được sống hết tuổi 16 của mình mới "bị" người ta "kéo" về làm vợ. Dợ bảo Dợ chẳng yêu ai, em bị người ta "kéo" trong một lần đi lấy rau cho lợn. Bị người ta lấy vải bịt mắt, vác về nhà cúng ma. Và, cũng như cô gái người Mông Lý Thị Hợp kia, em cũng đành phải lựa chọn một khúc quanh nghiệt ngã, ấy là đi lấy chồng. Không biết người chồng ấy là người thế nào, bao nhiêu tuổi, tính nết ra sao.

Gái Mông, gái Dao ở đây là thế, bị người ta 'bắt", người ta "kéo" là phải lấy người ta thôi… Những câu lý giải hết sức đơn giản và đáng thương của những thiếu nữ vùng cao này làm lòng tôi trĩu nặng những nỗi buồn.