Vào những năm 1996-1999, hai nhà khoa học gồm M.F. Robinson và R.J. Timmins đã thu được 12 mẫu của một loài thú gậm nhấm lạ có tên địa phương là "Kha nượu" do người dân bày bán ở chợ thuộc huyện Thà Khẹt, tỉnh Khăm Muộn (Lào).

Chuột đá Lào được cho là tuyệt chủng 11 triệu năm trước được phát hiện tại bản Ón, xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa (Quảng Bình). Ảnh: FFI

Loài thú mới, hay xưa như... trái đất?

Các mẫu này được chuyển đến Bảo tàng Lịch sử tự nhiên Luân Đôn (Anh) để phân tích. Nhóm nghiên cứu của nhà nữ sinh vật Paulina D. Jenkins  nhận thấy chúng hoàn toàn khác xa với các loài thú gậm nhấm hiện đại khác trên thế giới. Vì thế, họ đã xếp loài thú này vào một họ mới (Laonestidae), giống mới (Laonestes) và loài mới (aenigmanus) với tên tiếng Anh là Laotian Rock Rat - Chuột đá lào.

Điều đặc biệt thú vị là một năm sau đó, nhóm nghiên cứu của Dawson đã tiến hành so sánh các đặc điểm hình thái của loài thú mới này với các hóa thạch gậm nhấm. Nhóm Dawson đã  phát hiện ra rằng loài thú này là đại diện còn sống duy nhất của họ thú Diatomyidae đã bị xem là "tuyệt chủng" cách đây 11 triệu năm. Họ Diatomyidae có ba giống đã bị tuyệt chủng chỉ được ghi nhận qua hóa thạch là Fallomus, Diatomys và Willmus. Giữa Laonastes và giống Diatomys có nhiều rất điểm tương đồng như: kích thước cơ thể tương tự nhau, chân có cấu trúc thích nghi vận động trên nền đá. Nói cách khác, loài thú mới Laonastes aenigmamus chính là đại diện sống duy nhất của họ Diatomyidae và vì vậy nó được mệnh danh là loài "hóa thạch sống".
 
Hơn thế nữa, loài Laonastes aenigmamus còn được xem là một hiện tượng "hiệu ứng hồi sinh" (lazarus effect) của họ Diatomyidae.  Hiệu ứng hồi sinh là một hiện tượng liên quan đến các phát hiện hóa thạch sinh vật, nói về sự tái xuất hiện của một bậc phân loại sau một thời gian dài hàng triệu năm không có ghi nhận và được xem là đã bị tuyệt chủng. Việc phát hiện ra loài knê-củng, đại diện sống của họ Diatomyidae bị cho là tuyệt chủng cách đây 11 triệu năm là một ví dụ điển hình về hiệu ứng hồi sinh rất hiếm gặp ở các loài thú. 

Còn nhiều bí ẩn khoa học ...

Nhóm nghiên cứu của Tổ chức Bảo tồn động thực vật hoang dã quốc tế (Fauna & Flora Internationa - FFI) đã phỏng vấn một số người dân xã Thượng Hóa đã từng bẫy bắt được knê-củng, đồng thời đến quan sát một số nơi knê-củng sinh sống.

Anh Cao Xuân Tiến bên cạnh chiếc bẫy Kà-nệ-khụng trên hang đá. Ảnh: N.Nguyên

Nhóm nghiên cứu nhận thấy, knê-củng thường bị bẫy bắt ở các khu vực chân núi đá vôi có nhiều tảng đá lớn và cả trong một số hang núi trên sườn dốc cao nơi các loài voọc, khỉ hay đến trú ẩn. Knê-củng bị bẫy bắt cả ở những khu rừng nguyên sinh và những khu rừng gần bản làng đã bị tác động không quá mạnh. Knê-củng hoạt động về đêm và thức ăn chủ yếu là thực vật, vì chỉ bẫy bắt được chúng vào ban đêm. Qua nghiên cứu mẫu vật, trong chất chứa dạ dày của loài này chủ yếu là các mảnh vụn thực vật và một ít mảnh vụn côn trùng. Các đặc điểm hình thái răng hàm, kích thước dạ dày, ruột thừa và ruột tịt lớn cũng chứng tỏ đây là loài thú ăn thực vật. Người dân địa phương cho biết, thú cái của loài này thường chỉ mang một thai duy nhất. 

Một thành viên thuộc nhóm nghiên cứu (đề nghị không nêu tên) cho biết, việc bảo tồn loài knê-củng có ý nghĩa rất lớn, không chỉ bảo vệ một loài quý hiếm đơn thuần mà bảo vệ cả một họ thú cổ (Diatomyidae) đã bị tuyệt chủng cách đây 11 triệu năm. Trên phương diện khoa học, những nỗ lực để bảo tồn Laonestes, một đại diện sống sót duy nhất của một họ gậm nhấm với hình thái rất khác biệt  và có nguồn gốc tiến hóa sâu sắc ở châu Á cần phải được ưu tiên cao nhất. 

Nếu được bảo vệ, chúng có thể cung cấp nhưng thông tin, tư liệu vô giá liên quan đến sự đa dạng sinh học hiện nay và trong quá khứ. Những nghiên cứu tiếp theo cần được tiến hành để xác định các thành viên của họ gậm nhấm (Diatomyidae) thú vị này đã ở đâu trong 11 triệu năm qua kể từ khi phát hiện ra hóa thạch cuối cùng của nó ở Trung Quốc (kỷ Miocene, 23-5 triệu năm trước) đến khi phát hiện ra đại diện sống sót duy nhất (knê-củng) ở Đông Nam Á. Những điều kiện khí hậu và các sinh cảnh chúng ưa thích là gì và tại sao chúng lại chỉ còn phân bố hạn chế ở Đông Nam Á 

Mặc dù loài thú mới phát hiện knê-củng hiện đang sinh sống ngay trong vùng phân bố tự nhiên của tổ tiên nó, nhưng diện tích vùng phân bố hiện nay của nó không quá 500.000 ha, thuộc Khu bảo tồn Hin Nậm Nô và VQG Phong Nha - Kẻ Bàng. Tại cả 2 khu vực này, loài knê-củng đều đang chịu áp lực mạnh của việc bẫy bắt để làm thực phẩm, sự quấy nhiễu và suy thoái sinh cảnh do sự khai thác lâm sản và phá rừng làm nương rẫy của người dân địa phương.